Stjórnlagaráð

Þjóð og kirkja

Grein 62 hljóðar svona:  „62. gr. Hin evangeliska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á Íslandi, og skal ríkisvaldið að því leyti styðja hana og vernda. Breyta má þessu með lögum".

Hvernig skyldi það vera til komið að þessi grein hljóðar svona í stjórnarskránni, skyldi það vera tilviljun? Var henni þröngvað upp á íslenska þjóð? Nei, svo var það ekki. Það var í raun sjálfsagt mál í huga þeirra sem stóðu að gerð stjórnarskrárinnar. Þar sem þjóðin og kirkjan vou svo samofin að það var óhugsandi að skilja þar á milli. Og eflaust hefur orðið þjóðkirkja orðið til eins og sjálfkrafa í málinu. En til að skoða þetta nánar skulum við líta á það hvernig orðið þjóð og kirkja tengjast saman.

Í bók Garðars Gíslasonar, Þjóðfélagsfræði,¹ er hugtakið þjóð  skilgreint sem :„hópur fólks á ákveðnu landsvæði sem hefur sameiginlega tungu, sögu, menningu og þjóðernistilfinningu". Þó að orðið trú eða siður komi ekki fram beint í þessari skilgreiningu snertir orðið trú eða siður hugtakið greinilega og má t.d. benda á gyðinga  sem þjóð.  Tungan, sagan og menningin varðveittu þá þjóð gegnum aldirnar þannig að hún þurrkaðist ekki út, en það gerði ekki síður átrúnaður þeirra. Ef hann hefði ekki verið til staðar er ekki gott að segja hvað hefði orðið um þá þjóð, tungu þeirra, sögu og menningu.  Ég held að menn geti verið sammála um þetta. En gyðingaþjóðin er auðvitað einstök, að þessu leyti, og spurningin er hvort heimfæra megi þetta yfir á íslenska þjóð, þ.e.a.s. hefur trúin og siðurinn afgerandi áhrif á þjóðina? Við nokkra íhugun er mitt svar já við því.

Í skilgreiningu Garðars Gíslasonar á hugtakinu þjóð er talað um tungu, sögu, menningu og þjóðernistilfinningu. Lítum fyrst á tungumálið. Hvernig hefur það mótast og varðveist í gegnum aldirnar og hvað hefur haft einna mest afgerandi áhrif á mótun íslenskrar tungu? Látum prófessor Jón G. Friðjónsson svara því. Í viðtali sem tekið var við hann vegna útkomu bókar hans um Rætur málsins er Jón spurður: „Eru áhrif Biblíunnar á íslensku víðtækari en á önnur tungumál? Ég held að svo sé og af tveimur ástæðum. Fyrsta má nefna alkunna íhaldssemi íslenskunnar og áhrif Biblíunnar eru því í samræmi við margt annað sem varðveist hefur í málinu. Í öðru lagi má ekki gleyma því að íslensk biblíumálshefð á sér miklu lengri sögu en annars staðar því segja má að hún sé óslitin allt frá 12. öld. Elsta málfarslega fyrirmynd Þjóðverja, Lútersbiblían, er hins vegar ekki gefin út fyrr en á 16. öld. Prófessor Jón er síðan spurður áfram: „Var eitthvað sem kom þér á óvart við þessa rannsókn? Áhrifin eru miklu meiri en mig hafði órað fyrir."² Hér er Jón að vísa í áhrif Biblíunnar á íslensku. Það fer því ekki milli mála að Biblían hefur haft gríðarleg áhrif á íslenska tungu og þar með íslenska þjóð og hvet ég alla til að kynna sér rannsóknir prófessors Jóns G. Friðjónssonar varðandi þessi mál. Að lokum varðandi tungumálið má benda á að eftir að byrjað var að prenta bækur á íslensku voru það aðallega Guðsorðabækur sem notaðar voru bæði við lestrarkennslu og við húslestra. Þetta má kynna sér betur í stóru fimm binda ritverki sem heitir Kristni á Íslandi og var gefið út í tilefni af 1000 ára afmæli kristnitökunnar á Íslandi. Að þessu mikla ritverki komu fjölmargir fræðimenn og er ritið grundvallarrit varðandi tengsl íslenskrar þjóðar og kristni.

Víkjum næst að sögunni. Í stuttu máli er ekki hægt að segja sögu Íslands án þess að fjalla að stórum hluta um kristni. Saga þjóðarinnar er það samofin kristni. Ég vil draga nokkur atriði fram. Kristintakan sjálf var barns síns tíma. Þó að ýmislegt jákvætt hafi komið þar inn þá vantaði allt bolmagn til að fylgja hinum nýja sið eftir. Það vantaði bæði presta og kirkjur.  Enda sjáum við að hugarfarið á Sturlungaöld var ekki beint kristilegt þar sem hefndin og dráp réðu ríkjum. Þegar kaþólskur siður ríkti gengu menn enn hart fram og þarf ekki að benda á annað en manndrápin sem áttu sér stað í byrjun 16. aldar. Þessar aðfarir segja mikið um að kristinn siður hafði ekki náð djúpt í íslenska þjóðarsál. Þó að kaþólskur siður hafi verið í landinu var Biblían ekki til á íslensku og prédikanir vour fluttar á latínu í kaþólskum sið. Einnig má við bæta að kaþólskur siður var í ógöngum í sínum kenningum og endaði með því að Marteinn Lúther steig fram og mótmælti framsetningu kaþólsku kirkjunnar á Biblíunni og varð hann síðar upphafsmaður hins nýja siðar sem kallaður hefur verðið lútherstrú. Eftir að hinn nýi siður kemst á, 1541, og farið er að prenta Nýja testamentið 1540 hættir maður að lesa um manndráp eins og áttu sér stað í byjurn 16. aldar.  Það má því segja að íslensk þjóð hafi loksins orðið siðmenntuð eftir að hún tók upp hinn nýja sið. Loksins fékk þjóðin aðgang að Biblíunni og friður færðist yfir landið. Kristin gildi höfðu afgerandi áhrif á hugarfar og viðhorf þjóðarinnar á næstu öldum á eftir. Það er því kaldhæðnislegt að m.a. þeir sem berjast á móti kristni kalla sig Siðmennt þegar þjóðin varð fyrst siðmenntuð við upptöku hins nýja kristna siðar. Að lokum varðandi söguna má benda á áhrif kristins siðar á lög landsins, leikreglur, ábyrgð og refsingar og hugmyndina um réttlæti og mannhelgi. Allt hefur þetta markað djúp spor í íslenska þjóðarsál.

Í umfjöllun um kristni og íslenska menningu verð ég aftur að vísa í hið yfirgripsmikla afmælisrit um Kristni á Íslandi í fimm bindum vegna þess að þessi þáttur er það viðamikill. Ég vil þó benda á nokkur atriði í stuttu máli. Þjóðin komst til mennta í klaustrum. Fólk lærði að lesa í bókum um kristin fræði og lærði fræðin fyrir fermingar og fékk andlega uppbyggingu við húslestrana á kvöldin. Fólk vann mikið og sunnudagurinn var hvíldardagur og fólk sótti gjarnan sína kirkju. Eflaust mætti skrifa bækur um kirkjusókn og áhrif sunnudaga á líf manna í sveitum landsins. Aðrir helgidagar, t.d. jól og páskar, mótuðu og móta enn líf Íslendinga. Einnig má benda kirkjulegar athafnir og mikilvægi þeirra í lífi hvers manns eins og skírn, fermingu, giftingu og greftrun.

Að lokum varðandi skilgreiningu Garðars Gíslasonar nefnir hann þjóðernis-tilfinningu. Það var ekki að ástæðulausu að við höfum kross í þjóðfána okkar og skjaldarmerki. Einnig er þjóðsöngurinn okkar sálmur, eins og Einar G. Jónasson bendir á réttilega í grein sinni Á Íslandi er kristin þjóð í erindi sínu til Stjórnlagaþings.

Þegar kom að okkar dýpstu vitund um þjóðfána og þjóðsöng voru það hin kristnu verðmæti sem yfirgnæfðu allt annað.

Eftir þessa yfirferð um tungu, sögu, menningu og þjóðernistilfinningu er ekki annað hægt en að viðurkenna að kristin trú er samofin öllum þessum þáttum og að ekki verður skilið á milli þjóðar og siðar. En hvað vilja menn gera við þessi verðmæti nú? Kasta þeim á glæ? Hvers vegna? Lítum á nokkur rök fyrir því að þjóðin kasti sið sínum eða striki út að „Hin evangeliska lúterska kirkja skal vera þjóðkirkja á Íslandi".

a) Vegna þess að fólk hefur verið að flytja til Íslands þar sem er gott að búa og á Íslandi eru mannréttindi, jafnrétti, félagslegur stuðningur og oftast vinnu að fá. Þessir innflytjendur hafa sumir aðra trú og íslensk þjóð má ekki mismuna þessu fólki og verður því að ýta sið sínum til hliðar.

b) Sumum Íslendingum finnst ekki gott að lúta kristnum sið. Þjóðin má því ekki kalla sig kristna.

c) Siðurinn er til skaða en ekki uppbyggingar.

d) Eitthvað annað er miklu betra t.d. þjóðfélag sem byggir á guðleysi.

Ég held að ég þurfi ekki að svara þessu lið fyrir lið. Öll þessi rök falla um sjálf sig.

Því til viðbótar má benda á varðandi lið a) á yfirlýsingar þjóðarleiðtoga í Evrópu: „Angela Merkel frá Þýskalandi, Cameron frá Bretlandi og nú Sarkózý, öll segja það sama, fjölmenningarstefnan hefur brugðist, og brugðist algerlega. Vandamálið er að innflytjendur í stórum stíl samlagast ekki gistiþjóðinni, úr verða þjóðarbrot innan þjóðarinnar, suðupottur vandamála"³. Ég held að íslensk þjóð megi læra af þessu og kasti ekki frá sér umhugsunarlaust arfleifð sinni,  heldur sé stolt af henni og játi siðinn sem landið er helgað af og standi vörð um hann. Ég vil benda að endingu aftur á að þegar kom að okkar dýpstu vitund um þjóðfána og þjóðsöng voru það hin kristnu verðmæti sem yfirgnæfðu allt annað. Látum 62. grein stjórnarskrárinnar standa.

Björgvin S. Guðmundsson
Engjavegi 75, Selfossi.

Tilvitnanir:

1.  Garðar Gíslason. Þjóðfélagsfræði. Námsgagnastofnun. 2001.
2. http://www.mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=373038
3.  http://kryppa.com/fjolmenningarstefnan-brast-segir-sarkozi/